19‒20 maj 2016, Shkodër – E shkuara jo aq e largët diktatoriale e Shqipërisë është "ruajtur" në vende të ndryshme të kujtesës kolektive porsi muzeu i posaçëm i dëshmisë dhe kujtesës në Shkodër, në ngrehinat e burgjeve dhe kampeve të internimit, në arkivat e televizioneve dhe në librat shkollorë apo në krijimtarinë publicistike. Një vend po aq i rëndësishëm i kujtesës është edhe letërsia, në mënyrë të veçantë ajo autobiografike. Shumë nga të mbijetuarit e burgimeve dhe internimeve të diktaturës, shkrimtarë, por jo vetëm, na rrëfejnë përmes tregimesh autentike jo vetëm historitë e tyre individuale, por na japin njëkohësisht një diagnozë të shoqërisë dhe të kohës duke na lënë dëshmi historike me vlera shumëdimensionale. Këto vepra na japin një mundësi më shumë për një dialog sa subjektiv, aq edhe objektiv, sa letrar, aq edhe real.

Për këtë arsye, Instituti për Demokraci, Media dhe Kulturë organizoi në Shkodër një aktivitet dyditor titulluar "Letërsia si vend kujtese". Ky aktivitet u konceptua si një mundësi për të zbuluar rolin e letërsisë në këtë dialog me historinë, vendin e saj në kujtesën kolektive si edhe mundësitë që ajo ofron për edukimin e brezave me ndërgjegje historike.

Në ditën e parë të aktivitetit u ftuan një panel profesionistësh nga fusha e letërsisë, publicistikës dhe akademisë për të folur mbi veprat që trajtojnë të shkuarën diktatoriale përmes rrëfimesh letrare, autobiografike, dhe mbi ngjarje reale të terrorit e dhunës komuniste. Aktiviteti u mbajt te Kisha Françeskane. Pjesë e panelit në ditën e parë të aktivitetit ishin Dr. Agron Gjekmarkaj, Prof. As. Dr. Eugen Pepa, znj. Brunilda Lleshi dhe z. Marçel Hila. Përmes një formati sa më interaktiv, nën moderimin e znj. Sara Michel, u arrit një dialog mes të gjithë pjesëmarrësve, qofshin këto dëgjues apo referues, me qëllim nxitjen e një diskursi publik dhe hapjen e perspektivave të reja mbi formimin dhe forcimin e kujtesës kolektive.

Dita e dytë e aktivitetit pati në fokus bashkëbisedimin e nxënësve të shkollës austriake "Peter Mahringer" në Shkodër me znj. Alma Liço. Pas shfaqjes së dokumentarit "Kujtesa e një vendi që harroi të harronte", ajo ndau me të rinjtë eksperiencën e saj gjatë diktaturës, nën moderimin e z. Parid Teferiçi. Historitë personale të rrëfyera nga ish të përndjekur politikë janë "vendtakimi" i të rinjve me historinë e errët të diktaturës dhe ballafaqimi i tyre me vende të kujtesës në topografinë e persekutimit të madh komunist në qytetin e Shkodrës. Shfaqja e dokumentarit u ndoq nga një vizitë në vendin e Dëshmisë dhe Kujtesës në Shkodër.

Pas vizitës, aktiviteti u kthye sërish te Kisha Françeskane, për të vazhduar ditën e dytë të takimit me letërsinë si vend kujtese. Pjesë e panelit këtë herë ishin z. Preç Zogaj, znj. Alma Liço dhe z. Alfred Lela, të cilët folën me të pranishmit për rëndësinë e njohjes me të shkuarën e vendit tonë. Nën moderimin e znj. Sara Michel, ky aktivitet shërbeu për të folur e reflektuar mbi kohën dhe të vërtetat tona në një përballje për të shkuarën dhe dialog për të tashmen, përmes narrativash të ndryshme, sepse letërsia është kujtesë dhe kujtesa është identitet.

22 maj 2018, Tiranë – Instituti për Demokraci Media dhe Kulturë (IDMC) në bashkëpunim me "Fondacionin Konrad Adenauer" dhe "Europe House" në Tiranë, nisi dje serinë e aktiviteteve "Tirana Lexon 2018". Aktiviteti "Letërsia si vend kujtese – #TiranaLexon për të kujtuar" kishte si subjekt kombinimin e pasionit për leximin me reflektimin mbi të shkuarën. Ishte zgjedhur ky subjekt prej faktit se fillimi i javës përkonte me 45-vjetorin e "Revoltës së Spaçit" dhe se në të tillë mënyrë, përmes librit, mund të nxitet më mirë memoria historike.

Drejtoresha e IDMC, Jonila Godole, dhe përfaqësuesja e Delegacionit të BE-së, Monika Bylaite, e nisën ngrohtë aktivitetin duke mirëpritur në panel të ftuarit Fatbardha Saraçi, Arlinda Çausholli, Gëzim Peshkëpia dhe Fatos Lubonja. Në fjalën e saj, Godole rikujtoi rolin që ka letërsia në përçimin i përvojave njerëzore dhe vlerësoi jashtë mase interesin e të rinjve. Edhe Bylaite ndau të njëjtin mendim ndërsa tha se do ta ndiqte me mjaft vëmendje aktivitetin duke qenë se vinte nga një vend ish-komunist si Lituania.

Nën moderimin e drejtoreshës së IDMC dhe përgjegjëses së Departamentit të Letërsisë në Universitetin e Tiranës, Lili Sulës, si fillim fjala iu dha Fatbardha Saraçit. Mbledhëse e palodhur e dëshmive të grave që vuajtën përndjekjen dhe burgjet e diktaturës, ai tregoi me modesti se tre vëllimet e librit "Dhimbje" nuk janë punë e saja, por e atyre që rrëfyen. "Këtë mision e zgjodha sepse përndjekjen e vuajta vetë dhe nga ana tjetër isha afër atyre grave që vuajtën më tepër se unë. Të shkruaja për këtë temë e mendova menjëherë pas vitit 1990. Mendova se një roman nuk do të pritej mirë, mund të mendohej si trillim, prandaj dhe vendosa që gjithçka t'i përcjell prej intervistave direkte me të gjitha gratë," tregoi Saraçi, mbesë e Qazim Mulletit, mbledhëse e disa prej përjetimeve më rrëqethëse të kampit famëkeq të Tepelenës. Në sallë u përcoll një pasazh i dëshmive. Përballë reagimit, Fatbardha Saraçi tha: "Ju këshilloj t'i lexoni këto rrëfime, t'i lexoni ngadalë, mos i lexoni që të na mëshironi, sepse s'kemi më nevojë për mëshirë, por vetëm që ta kuptoni më mirë atë kohë dhe që ajo të mos ripërsëritet kurrë më."

Më tej profesoresha Lili Sulaj ftoi në diskutim Fatos Lubonjën. Sulaj tha për të pranishmit se për brezin e ri Lubonja nuk njihet shumë për publicistikën e tij, por më tepër për opinionet apo qëndrimet politike. Ajo e fokusoi diskutimin te libri "Ridënimi" për të cilin Lubonja tha se bazohej në histori të jetuar. Përballë pyetjes se përse kishte zgjedhur që personazhet kryesore të kishin emrat realë ai rrëfeu me emocion se ishte e detyrueshme. "Historia është e Xhelal Koprenckës, Fadil Kokomanit dhe Vangjel Lezhos, të cilët i shkruajnë një letër diktatorit dhe vetëm sepse thanë të vërtetat, u pushkatuan. Dy prej tyre, Fadili dhe Vangjeli ishin miq të mi, ishin gazetarë. Sot, në kohën kur gazetarët nuk thonë të vërtetën medoemos që më duhej t'i përmendja emrat e tyre, sepse e kisha për detyrë për gjithçka bënë," tha Lubonja, i cili më pas lexoi pjesë nga libri i tij.

Në pjesën që u lexua tregohej për "amanetin e ditëve të lirisë", amanet i përshkruar prej momentit përpara pushkatimit të dy miqve të tij Kokomani e Lezho, eshtrat e të cilëve, së bashku me ato të Koprenckës, Lubonja tha se "mbeten ende të pagjetura".

Më tej, me po aq emocione, ishte edhe diskutimi që nxiti libri "O njeri…!", libër i kujtimeve të burgut nga Gëzim Peshkëpia. Ai shpjegoi se titulli vinte nga histori e jetuar. "Për titullin kam marrë spunto nga një person real. Muço quhej, dhe ishte i verbër. Fjala "O njeri!" që ai thoshte gjithmonë teksa i drejtohej ndokujt në burg ishte prekëse, por kishte dashuri, dhe ngjallte kontrast për vendin ku ishim," tregoi Peshkëpia, i cili lexoi një pjesë nga libri dhe më tej tregoi edhe për përballjen e me prokurorin Siri Çarçanin, i cili kishte firmosur pushkatimin e të atit Manush Peshkëpia.

Arlinda Çausholli, publiciste, diskutoi për librin e saj "Çizmet e verdha" tregimin "Krahët e lirisë dhe Rini Monajka", mbi historinë e një heroi të lëvizjes antikomuniste në Shkodër të vitit 1990. Çausholli u shpreh se në libër gjenden përsiatjet e veta për gjëra që i bënin përshtypje për të ecur përpara dhe që kishte vendosur ti ndante me persona që mendojnë si ajo për vlerat dhe rëndësinë e lirisë. Ajo u bëri thirrje të rinjve të jenë të ndërgjegjshëm për rëndësinë e lirisë që ata e kanë sot.

Drejtori i Institutit të Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit (ISKK) Agron Tufa, zbuloi për pjesëmarrësit se po shkruan diçka për kampin e Tepelenës, kampin shfarosës siç e quan ai. Tufa foli edhe për rëndësinë e dëshmive të rrëfyera nga ish të përndjekurit e sistemit komunist, për rëndësinë që ato kanë në edukimin e brezave të rinj.

"Tirana Lexon 2018" vazhdon më tej me "Netët e letërsisë austriake" që do të mbahet nga data 23 deri më 25 maj. Në plan janë edhe aktivitete të tjera gjatë muajve në vazhdim. Kjo është një nismë e IDMC që prej vitit 2015, e cila synon të afrojë publikun me librin dhe ta kthejë leximin në një trend.

PROGRAMI:

Identiteti dhe kujtesa në letërsi si aspekte të rëndësishme për reflektimin mbi të shkuarën

23 tetor 2018, Tiranë – Duke synuar zbulimin e rolit të letërsisë në fushën e ballafaqimit me të shkuarën, aktiviteti i ditës së dytë të "Ditëve të Kujtesës" u vendos në ambientet e "Europe House". Autorët e ftuar nga Instituti për Demokraci Media dhe Kulturë (IDMC) dhe Fondacioni Konrad Adenauer (KAS), Karsten Dümmel dhe Albert P. Nikolla, treguan të tjera aspekte të komunizmit, kjo përmes pasazheve të veprave të tyre dhe po kështu përmes pyetje-përgjigjeve me të pranishmit në sallë.

Ashtu sikurse pritej, interesi ishte i madh. Ish-të përndjekur, zyrtarë të përfaqësisë diplomatike, historianë dhe plot të rinj të shkollave të Tiranës ndoqën me mjaft vëmendje këndvështrimet e dy të ftuarve rreth shkatërrimit të identitetit njerëzor nga sistemet diktatoriale dhe pasojat që ndeshen në ditët e sotme në shoqëritë respektive, Gjermani apo dhe Shqipëri.

Tema e aktivitetit u përqendrua te "Identiteti dhe kujtesa". Për këtë pjesë Godole tha në fjalën e saj përshëndetëse se "identiteti krijohet në një proces autobiografik, ku ndërthuren kujtimet dhe rrëfimet që kanë shoqëruar jetën tonë". Ajo tha se "çdo përpjekje për t'u dhënë kujtimeve formë është pjesë e pandalshme e këtij procesi". Ndërsa përfaqësuesi i Europa House, Erol Akdag, në fjalën e tij përshëndetëse u u shpreh se populli dhe politikanët e një vendi duhet të kenë vullnet të përbashkët për ballafaqimin me të shkuarën.

Nën moderimin e Drejtoreshës së IDMC Jonila Godole, u theksua fort rëndësia e letërsisë në përçimin e përvojave njerëzore. Autori gjerman Karsten Dümmel, i cili gjatë periudhës komuniste në Gjermaninë Lindore u përndoq dhe u burgos për shkak të natyrës së tij kritike me sistemin, tregoi për përjetimet e survejimit të përhershëm të Stasit. Përmes romanit "Strohblumenzeit" ("Koha e luleve prej kashte"), pjesë nga i cili u lexuan në sallë, Dümmel tregoi përmes historisë së lidhjes së dy të rinjve, pak a shumë atë çka gjermano-lindorët kalojnë rreth 50 vite nën regjimin diktatorial.

Interesante për të pranishmit ishte fakti se në këtë aktivitet u tregua se gjatë përndjekjes së tij Dümmel kishte kërkuar të dilte jashtë Gjermanisë Lindore plot 56 herë deri sa në vitin 1988 "u ble" nga Republika Federale. Dümmel tregoi se për këtë proces ishte e nevojshme ndërhyrja nga jashtë, sepse "mund t'i drejtoheshe gjithkujt me letra, por ishte e vështirë të të mundësohej kjo gjë". Ai theksoi gjithashtu se sikurse shqiptarët e thjeshtë edhe ai e kishte pasur të pamundur lëvizjen duke thënë se në përgjithësi "ata që lëviznin jashtë kishin lidhje politike ose ishin të Stasit".

Në diskutimin tjetër antropologu Albert Nikolla tregoi për librin e tij "Njeriu i ri shqiptar". Nikolla foli gjerësisht për aspektet që e formonin njeriun e periudhës së diktaturës. Ai tha se i ashtuquajturi "njeri i ri" duhej të ishte besnik ndaj Partisë dhe të jepte jetën për të, nuk duhej të ishte indiferent, por të spiunonte, të shpifte, të trillonte dhe të ishte agresiv ndaj "njeriut të vjetër". Duke u lexuar pasazhe nga libri, Nikolla theksoi se përmes krijimit të "njeriut të ri" komunistët arritën që të zhduknin elitat dhe në ditët e sotme të mundnin të trashëgonin një tipar sikurse është "ndjesia e mosbesimit dhe e frikës".

Karsten Dümmel i shtoi kësaj pjese se "njeriu i ri" në Gjermaninë Lindore ishte gjithashtu me frikën dhe terrorin, atë terror "që i duhej pushtetit për të mbajtur pushtetin". "Koreja e Veriut… Gjermania Lindore… Shqipëria gjithashtu… kanë gjëra të përbashkëta për sa i përket historisë diktatoriale, janë vende ku njerëzit janë marrë peng, jane skllaveruar për Partinë!" – tha më tej Dümmel në fund të një diskutimi që lindi edhe me të pranishmit në sallë.